امروز از مسجدی سخن می‌گوییم که گرچه قسمت اعظم آن تخریب شده، اما همچنان قلب تپنده‌ای است در غزه. حکایت تاریخی مسجد بزرگ عمری، برای مکانی که قدمتش به دوران جاهلیت برمی‌گردد، بسیار نادر و در عین حال شگفت‌آور است. مسجدی که در طول تاریخ بارها و بارها مورد حمله و ویرانی قرار گرفته، اما استوار مانده و همچنان مأمنی برای مسلمانان است.

این مسجد، بزرگترین و قدیمی‌ترین مسجد در شهر کوچک و ساحلی غزه است که در محله دراج (محله پله‌ها) در مرکز این شهر قرار دارد. این مسجد در انتهای شرقی خیابان عمر مختار و جنوب شرقی میدان فلسطین واقع شده است که در ضلع جنوبی خود با بازار طلا و در شمال شرقی با مسجد ولایت مجاور است.

نقاشی اثر دیوید رابرتس 1839 

بر طبق کاوش‌ها، قدمت این بنا، به دوران قبل از مسیحیت بر می‌گردد، روزگاری که این مکان به عنوان معبدی باستانی برای بت‌پرستان بود، اما در قرن پنجم میلادی توسط بیزانسی‌ها به کلیسا تبدیل شد. پس از فتح اسلامی در قرن هفتم، مسلمانان آن را به مسجد تبدیل کردند و نام خلیفه وقت یعنی «عمر بن خطاب» را بر روی آن نهادند.

نبرد غزه در سال 312 پیش از میلاد

مسجد بزرگ عمری، مساحتی بالغ بر ۴۱۰۰ متر مربع دارد، که ۱۸۰۰ متر مربع آن به بنای ساختمان اختصاص دارد. بیشتر سازه کلی مسجد از ماسه سنگ دریایی ساخته شده است که در زبان محلی به آن «کرکار» می‌گویند. حیاط با طاق‌های دایره‌ای احاطه شده و تک مناره‌ای در گوشه‌ای از آن تعبیه شده است. درب مسجد حاوی کتیبه‌هایی است که نام سلاطین دوره مملوک‌ها بر روی آن حکاکی شده‌است.

در سال ۱۰۳۳ میلادی، زلزله‌ای در این منطقه رخ داد که باعث فرو ریختن مناره مسجد بزرگ عمری شد. در سال ۱۱۴۹ میلادی در جنگ صلیبیون این مسجد دوباره به کلیسا تبدیل شد و نامش را به یحیی تعمید دهنده تغییر دادند. مسجد عمری دارای سه راهرو است که گمان می‌رود دو تا از آنها بخشی از این کلیسا بوده‌اند. اما چندی نگذشت که در سال ۱۱۸۷ میلادی، ایوبیان به رهبری صلاح‌الدین ایوبی کنترل را به دست گرفتند و غزه پس از نبرد حطین توسط مسلمانان تصرف شد و کلیسای جامع ویران شد.

شکست نیروهای صلیبی در غزه

هنگامی که این بنا، از کلیسای جامع به مسجد تبدیل شد، بیشتر سازه‌های قبلی دوران جنگ‌های صلیبی به طور کامل جایگزین شدند. با این حال، نمای مسجد، با ورودی قوسی شکل آن، نمونه‌ای از معماری کلیسایی دوران جنگ‌های صلیبی است. ستون‌های درون مجموعه مسجد، هنوز سبک گوتیک ایتالیایی خود را حفظ کرده‌اند. در داخل، برخی از سطوح دیوار با کتیبه‌هایی نقاشی شده‌اند. از مرمر برای درب غربی و طاقچه گنبد استفاده شده است. کف‌ها با کاشی‌های لعاب‌دار پوشیده شده‌اند و ستون‌های مرمر به سبک قُرِنتی ساخته شده‌اند. در وسط حیاط مسجد، یک طاق گنبدی شکل وجود دارد که قدمت آن به دوران جنگ‌های صلیبی برمی‌گردد. بخش‌ها توسط طاق‌های نوک‌تیز عرضی با برخی از پروفیل‌های جانبی مستطیل شکل از یکدیگر جدا شده‌اند. راهروهای حیاط بر روی یک پایه بلند قرار گرفته‌اند و توسط ستون‌های صلیبی شکل با ستونی در هر طرف پشتیبانی می‌شوند. دو تا از راهروهای مسجد فعلی نیز طاق ضربی دارند.

در سال 1260 میلادی، هولاکو خان، فرمانده مغول، با لشکریان خود به مناطق مختلف خاورمیانه حمله کرد. یکی از این مناطق، شهر غزه بود که در آن زمان بخشی از سرزمین‌های اسلامی محسوب می‌شد. مغول‌ها که پیش از این نیز حملات ویران‌گری به شهرهای اسلامی از جمله بغداد انجام داده بودند، این بار به سوی غزه پیشروی کردند. هدف اصلی آن‌ها گسترش قلمرو خود و ایجاد رعب و وحشت در میان مردم بود. این حمله در ادامه سیاست‌های توسعه‌طلبانه مغول‌ها در منطقه صورت گرفت. 

حمله مغول به غزه نه تنها باعث از بین رفتن جان بسیاری از مردم شد، بلکه تأثیرات عمیقی بر اقتصاد و اجتماع منطقه گذاشت. غارت اموال و از بین رفتن منابع اقتصادی، مردم را در فقر و تنگدستی قرار داد. اسارت زنان و کودکان نیز باعث ایجاد بحران‌های اجتماعی شد. این واقعه به عنوان یکی از نقاط تاریک تاریخ اسلام، یادآور خشونت و بی‌رحمی مغول‌ها در برابر مسلمانان است.

تخریب اموال عمومی و غارت اموال به این مسجد نیز رسید و مسجد عمری در حمله مغول‌ها تخریب زیادی شد. اما تخریب بیشتر آن در سال 1294 به دلیل زلزله‌ رخ داد که بیشتر بنا فروریخت.

مدت کوتاهی پس از زلزله، مملوکیان شهر را به دست گرفتند و بازسازی‌های گسترده‌ای با تمرکز بر ایوان توسط فرماندار سنقور العلائی در دوران سلطنت سلطان حسام‌الدین لاجین بین سال‌های ۱۲۹۷ تا ۱۲۹۹ انجام شد. پس از آن فرماندار مملوک شهر، سنقور الجولی را مأمور کرد تا مسجد جامع را بین سال‌های ۱۳۱۱ تا ۱۳۱۹ مرمت کند.

در سال ۱۳۴۰ میلادی، یعنی در آغازین سال‌های قرن سیزدهم، مملوک‌ها ساخت مسجد را به طور کامل تکمیل و شکوه آن را احیا کردند. به‌طوری‌که «ابن بطوطه»، جهانگرد و جغرافی‌دان مسلمان، هنگام بازدید از مسجد در سال ۱۳۵۵ میلادی، آن را به عنوان «مسجد جامع زیبا» توصیف کرد؛ او همچنین اظهار داشت که پس از اصلاحات خانواده الجولی، مسجد «به خوبی ساخته شده است». ابن بطوطه همچنین در خاطرات خود اشاره می‌کند که منبر مسجد اموی از سنگ مرمر سفید ساخته شده است.

تک مناره این مسجد، مهمترین بخش بنای تاریخی مسجد عمری محسوب می‌شود و الگویی از سبک معماری مملوکی در غزه است. این مناره در نیمه پایینی مربع و در نیمه بالایی هشت ضلعی است. مناره از پایه تا بالا، از جمله نیمه بالایی که از چهار سطح تشکیل شده است، از سنگ ساخته شده‌اند. بالای مناره عمدتاً از چوب و کاشی ساخته شده است و شبیه اکثر مساجد شام است. امروزه، مناره بر روی جایی که انتهای خلیج شرقی کلیسای صلیبی بود، قرار دارد. این مناره از سه طاقچه نیم دایره‌ای تشکیل شده است که به پایه مناره تبدیل شده‌اند.

مسجد عمری اوایل قرن 19 میلادی

مسجد عمری همچنین دارای کتابخانه‌ای است که توسط سلطان مملوک، الظاهر بیبرس البندوقداری، تأسیس شد و او بهترین دانشمندان را برای مراقبت از آن منصوب کرد. منابع بسیاری اشاره می‌کنند که این کتابخانه حاوی بیش از بیست هزار کتاب و نسخه خطی در علوم و هنرهای مختلف بوده است. با این حال، این کتابخانه به ویژه در طول حمله صلیبی‌ها و در طول لشکرکشی فرانسه به مصر، غزه و عکا و جنگ جهانی اول در معرض سرقت، تخریب و خرابکاری قرار گرفت. اکنون این کتابخانه در اتاقی نزدیک درب غربی مسجد محصور شده است. امروزه، این کتابخانه شامل ۱۳۲ نسخه خطی، شامل آثار بزرگ و حروف کوچک است. قدیمی‌ترین نسخه خطی به سال ۹۲۰ هجری قمری برمی‌گردد. کتابخانه مسجد عمری در غزه، پس از کتابخانه مسجد الاقصی و کتابخانه مسجد احمد پاشا الجزار در عکا، سومین کتابخانه در فلسطین محسوب می‌شود.

نسخ خطی بعد از بمباران 2023

کتیبه‌های یافت شده در مسجد نیز، امضای سلاطین مملوک را چون: النصیر محمد بن قلاوون (مورخ ۱۳۴۰ میلادی)، قایتبای (مورخ مه ۱۴۹۸ میلادی)، الاشرف قانصوه الغوری (مورخ ۱۵۱۶ میلادی) و خلیفه عباسی المستعین بالله (مورخ ۱۴۱۲ میلادی) را دارد که مشخصا به بازسازی این مسجد در دوران زمامداری خود پرداختند.

در سال ۱۵۱۷ میلادی، عثمانی‌ها کنترل فلسطین را به دست گرفتند. آنها پس از خسارات قابل توجهی که در قرن ۱۵ میلادی به مسجد وارد شده بود، آن را مرمت کردند. آنها همچنین شش مسجد دیگر در شهر غزه ساختند. در فضای داخلی مسجد، امضای موسی پاشا، فرماندار عثمانی غزه و برادرش حسین پاشا، فرماندار معزول غزه، به چشم می‌خورد. قدمت این امضا به سال‌های ۱۵۱۷ تا ۱۶۶۳ میلادی برمی‌گردد و مربوط به محراب کوچکی است که نام والیان حکومت عثمانی بر روی آن حکاکی شده است که هنوز نیز در این مسجد وجود دارد.

نزدیک به سیصد سال این مسجد پابرجا بود تا اینکه در طول جنگ جهانی اول توسط بمباران بریتانیا، به شدت آسیب دید. بریتانیایی‌ها ادعا کردند که مهمات عثمانی در مسجد انبار شده بود و تخریب آنها ناشی از آتش گرفتن مهمات در اثر بمباران بود. ولی در سال ۱۹۲۵، توسط شورای عالی اسلامی، تحت نظارت شهردار وقت غزه، سعید الشوا، مرمت شد.

تصویر تخریب مسجد در جنگ جهانی اول 

در سال ۱۹۲۸، شورای عالی اسلامی، تظاهرات گسترده‌ای از مسلمانان و مسیحیان محلی را در مسجد بزرگ عمری برگزار کرد تا حمایت خود را برای تحریم انتخابات و شرکت در «شورای قانونگذاری» دولت بریتانیا برای قیمومیت فلسطین جلب کند. آنها همچنین دستور تعطیلی موقت همه مساجد در یک منطقه از غزه را دادند تا هرچه بیشتر مردم را به راهپیمایی جذب کنند.

این مسجد در زمان جنگ فلسطین با اسرائیل، به عنوان پایگاهی برای حمایت عاطفی و مادی از ساکنان نوار غزه عمل می‌کرد و نقطه کانونی غرور فلسطینیان محسوب می‌شد؛ به همین دلیل، در ۱۹ نوامبر ۲۰۲۳ سرنوشت دیگری برای این مسجد رقم خورد و در این روز هدف حمله نیروی هوایی اسرائیل قرار گرفت و بخش‌های عظیمی از آن تخریب شد و مناره ۱۴۰۰ ساله آن از بین رفت. این حمله در جریان واکنش اسرائیل به عملیات «طوفان‌الاقصی» رخ داد. هواپیماهای اسرائیلی در ۸ دسامبر ۲۰۲۳ نیز دوباره مسجد را مورد حمله قرار دادند و بخش‌های بزرگی از آن را ویران کردند.